با فرارسیدن فصل بهار، طبیعت سرشار از گلها و گیاهان خوشآب و رنگی میشود که میتوانند سفرههای ما را مملو از موادغذایی طبیعی، سالم و سرشار از خواص درمانی و شفابخش است.
ریواس
نامهاى دیگر: ریباس- ریباش- ریواج- ریباج- فیلگوش- ریوند- یعمیضا-
مشخصات: گیاهى است چندساله با ساقهاى بلند تا یک متر و بیشتر. برگهاى آن برزگ و پهن و پنجهاى با کنارههاى دندانهدار که به صورت مجتمع در قسمت قاعده گیاه قرار دارند، دمبرگها دراز و گوشتى و قرمز ارغوانى به پهنى چند سانتىمتر و به قطر ۲- ۱ سانتىمتر و قسمت تحتانى آن متّصل به ریشه گیاه سفید و کمى بنفش است، مغز آن سفید با طعم گس و ترش و آبدار مىباشد، ساقههاى موّلد گل از درون انبوه برگها خارجشده و ممکن است به دو تا سه مرهم برسد. در قسمت فوقانى محور ساقهها گلهاى خوشهاى به رنگ سبز مایل به زرد یا مایل به قرمز ظاهر مىشود. ساقه زیر زمینى متورم و ضخیمى دارد.
ساقه ریواس
طبیعت آن: سرد و خشک است.
خواص درمانى:
۱- آن را بخورید. خنک و ملیّن و ملطّف است، مقوى معده و احشا و جگر گرم مىباشد، مسکّن حدّت خون است و آن را صاف مىکند، قاطع قى صفراوى است، عطش را تسکین مىدهد، ضدّ انگل است، اشتها را تحریک مىکند، مستى و خمارى را برطرف مىسازد، خفقان و وسواس و طاعون و بواسیر را درمان مىکند.
۲- در دهان گرفتن آب آن سلامت دندانها را حفظ مىکند.
۳- آب برگ آن را بر سر بمالید. تکرار آن از سفید شدن جلوگیرى مىکند.
۴- آب آن را با آرد جو مخلوط کرده و ضماد نمایید. جوشهاى قرمز پوست را برطرف مىسازد، باد سرخ را درمان مىکند.
۵- چند عدد ساقه ریواس را پس از شکستن کامل بیست دقیقه بجوشانید بعد به مدت سه روز و هر روز یک ساعت ضماد کنید. زخم قانقاریا را درمان مىکند.
تذکر: مجفف اعصاب و مورث قولنج در مبرودین است، در اشخاص سردمزاج مضر سینه و مضر قوه باه است.
مصلح آن: شربت عود، اینسون و عسل مىباشد.
شنگ
شنگ و خواص آن:شنگ (Sheng) درفصل بهار می روید. این گیاه دو لپه ای و دو جنسی است به وسیله بذر و خودرو درمحیط رشد میکند و از خانواده کاسنی است.
در درمان ناراحتیهای گوارشی و کبدی استفاده میشود. از برگ این گیاه درساخت کرم استفاده میکنند که برای درمان زخمهای سطحی مفید است.
این خاصیت گیاه برای صفرا مضر است اما خونریزی داخلی و دستگاه گوراش را تا حد زیادی برطرف میکند.
بیشترین خاصیت گیاه در ریشه است که متاسفانه در ایران از برگ و ساقه استفاده می شود.
این گیاه حاوی اسید کوماریک، اسید کافئیک و گالیک اسید است. این اسیدها فعالیت آنتی اکسیدانی دارد لذا با رادیکالهای آزاد که باعث سرطان می شوندمقابله میکنند.
ساقه گیاه شنگ غنی از ترکیبات فنولی است. شنگ برای زخم معده نقش حفاظتی دارد و دیواره معده راتقویت میکند. همچنین در سم زدایی بدن نیز از این گیاه استفاده میشود.
کنگر
مشخصات:
کنگر را به عربى حرشف مینامند. برگ کنگر بزرگتر از کاهو و با رطوبت و چسبندگى است. در تحفه حکیم مؤمن گوید: کنگر مبهّى، مدرّ بول، حابس طبع، مسخّن گرده و مثانه، محرّک جماع، محلل باد، هضم کننده غذا و نافع قرحه شش، انقباض اطراف عضله و جراحت امعاء است و ضماد آن جهت داء الثعلب و خوشبو کردن عرق بکار می رود.
در کنگر املاح بسیارى وجود دارد. ترشحات غدد را زیاد مى کند و براى کلیه و مثانه مضر است. اما ریشه آن براى کلیه و مثانه مفید است. هضم غذا را آسان مىکند و جراحات روده را التیام مىبخشد و براى مرض پیسى خیلى زیاد توصیه شده است.
کنگر را در عربى عکوب، سلین و خربع مىگویند و در کتب قدیم حرشف، کندل، جندل، کعیب، کعوب و عقود ذکر کردهاند. زادگاه اولیه کنگر صحارى خشک ایران و آسیا و آفریقا مى باشد.
کنگر چند نوع دارد: ماشکاعى، طوبه، کافیلو و کنگر خر مى گویند. البته خر به معنى بزرگ مىباشد. کنگر داراى ویتامینهاىE ,B ,A مى باشد و نیز داراى هورمونهاى گیاهى مىباشد. براى تقویت غرایز جنسى مفید است. ولى تنها یک مقوى ساده نیست بلکه محرک شهوت بوده و آن را لذت بخش مىکند و براى معالجه برص و مرض پیسى مفید است.
آب آن را گرفته با یک سوم آن موم و روغن مخلوط کرده، مالیدن آن روى لکههاى برص مفید است. کنگر بادشکن و پیشابآور بوده از اسهال جلوگیرى مى کند و براى مرض قند خوب مى باشد، هضم غذا را ساده مى کند، کلیه و مثانه را گرم مى کند، زخم ریه و جراحات روده را التیام مى بخشد، ضماد آن جهت معالجه گرى و ریزش مو مفید است.[۱]
ضماد کنگر براى خوشبو کردن عرق بدن توصیه شده است و براى معالجه اورام سخت و خارش پوستى مفید است. ضماد ریشه آن جهت سوختگى آتش و پیچیدگى عصب نافع است. صمغ بوته آن ایجاد قى مىکند و همراه آن صفرا و بلغم را خارج مىکند، ضماد آن اورام را فرو مىنشاند. مقدار خوراک آن ۳ تا ۷ گرم است.[۲]
* کنگر بیابانى
مشخصات:
کنگر بیابانى گیاهى است که درازى آن زیاده بر یک گز مى شود و شکوفه آن پهن بوده مانند بنفشه و در میان شکوفه آن مانند پنبه چیزى است. این گیاه در بهار مىرود و پس از مدتى که پیر مىشود خارهایى در برگهاى آن پیدا مى شود. در میان کردها برگهاى آن را خشک مى کنند و آن را مىکوبند سپس براى التیام زخمهاى کهنه و بریدگى ختنه استفاده مى کنند.[۳]
کنگر بر دو نوع است بیابانى و بستانى، این گیاه داراى ویتامینهاىA .B مىباشد و ضماد آن براى التیام زخم ریه و جراحات روده و معالجه گرى و زخمهاى دیگر تجویز مى شود. ضمنا ریشه آن هم جهت سوختگى آتش و پیچیدگى عصب نافع است.[۴]
* آرتیشو یا گنگر فرنگى
مشخصات:
در کتب قدیمى به آن انگنار، انگیناز و قناریه مىگفتند. بعضى هم به آن کنگر فرنگى و بستانى مىگویند. میوه آن صنوبرى و شبیه به میوه درخت کاج مىباشد. رنگ آن سبز است و در برگ آن تیغى شبیه به سوزن وجود دارد.
محل رویش
محل رویش اولیه آن نواحى بحر الروم است ولى امروزه در اکثر کشورها براى استفاده غذایى کاشته مى شود. در ایران نیز چند سالى است که کاشته مىشود. قسمت مورد استفاده غذایى آن انتهاى برگهاى روى میوه و طبق آن است در فارسى این نوع را نهنج مىگویند. این نهنج گوشتدار بوده و قسمتى از گوشت آن در برگهایش رفته است. براى خوردن آن ابتدا باید برگها را تک تک کنند و با کمک دندان گوشت آنها را به دهان کشید و بعد گوشت نهنج را میل کرد و اگر میوه آن تازه باشد، تمام نهنج گوشتدار و قابل خوردن است. میوه آن داراى ویتامینA وB مى باشد و املاح معدنى مثل گوگرد، منگنز و فسفر زیاد دارد. و اشتها را باز و خون را پاک مىکند، چربى و اوره خون را پایین مىآورد و براى مرض قند مفید است. براى معالجه اسهال البته خام آن بسیار مفید است و شیر را در پستان خشک، کم مىکند. ریشه آن را جوشانده و بخورید براى مبتلایان به روماتیسم و نقرس و یرقان و سنگ کلیه و مثانه مفید است و ادرار را زیاد مى کند.[۵]
منابع:
( ۱)- زبان خوراکیها، دکتر غیاث الدین جزایرى، ص ۳۴٫
( ۱)- همان، دکتر غیاث الدین جزایرى، ص ۳۴٫
( ۲)- طبّ سنّتى در میان کردان، ص ۱۴۲٫
( ۳)- زبان خوراکیها، دکتر غیاث الدین جزایرى، ص ۳۴- ۳۲٫
نورانى، مصطفى، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى (نورانى)، ۱۲جلد، ارمغان یوسف – قم، چاپ: اول، ۱۳۸۴ ه.ش.
پاغازه
نامهاى دیگر: باغازى- پاىغازى- پاغازه(پغازه)- پاىزاغان- پنجه غاز یاقى- کلاغپا- بارتنگآبى- اطریلال- رجل الوز- رجل الطیر- رجل الغراب- حشیشه الارض- حضرت الشیاطین- خزر الشیاطین- غازایاغى.Plantaln .d’eau -water .plantain -Alisme .
مشخصات: گیاهى است علفى و چندساله از خانوادهAlismaceae ، ارتفاع آن حدود بیست تا سى سانتىمتر و گاهى به صد سانتىمتر هم خواهد رسید. برگهاى آن سه قسمتى است و به صورت پاى زاغ یا کلاغ است، طعم برگها قدرى تند و قابض و کمى شیرینمزه و مختصرى رنگ زرد دارد.
گلهاى آن سفید یا صورتى و کوچک هستند، ریشه آن تقریبا دایرهاى شکل و گرهدار است و گرهها نیز دایرهاى شکلند، رنگ ظاهر ریشه گیاه مایل به زردى است ولى چنانچه خشک آن سائیده شود بسیار سفید مىگردد، و از قسمتهاى زیرزمینى آن ریشکهایى بیرون مىآید. این گیاه بیشتر در کنار آببندها و نهرها و مردابها همچنین در روى چمنها و باغها به صورت خودرو مىروید. این گیاه در ایران انتشار دارد و در مناطق جنوب غرب، اشترانکوه، کوه رزوند، سیلاخور، شوش کنار رودخانه شور، در آذربایجان شرقى بین مراغه و مرحمتآباد در مناطقى که آبهاى راکد وجود دارد، در آذربایجان غربى در آبهاى گودالهاى جونگوارى دیده مى شود.
طبیعت آن: گرم است.
ترکیب شیمیایى: پالمىتیکاسید- استاریک اسید- اولیکاسید- لینولئیک اسید- فورفورالدئید- اسپاراژین- فیتوسترول- فیتوسترولین- رزین- قند- نشاسته- پروتئین- یک جسم جامد غیر مشخص.
خواص درمانى:
۱- قابض و تونیک و مقوى معده و محلّل و زیادکننده ترشح شیر است.
۲- تازه آن را بکوبید بعد تخم خشخاش کوبیده را با آن مخلوط کنید و شبها مانند خمیر روى موضع گذارید و هر روز برگهاى آن را با برنج مانند سبزىپلو بپزید و بخورید لکهاى سفید بدن یا برص را برطرف مى سازد.
۳- تازه آن را له کنید و با سرکه و نمک ضماد نمایید. براى زخمهاى بد و سوختگى و جراحتها مفید است.
۴- برگ و ریشه آن را با هم خشک کنید بعد نرم بسایید و بجوشانید تا قوام آید سپس در ظرف شیشهاى نگهدارید و هر روز بر موضع بمالید. درد مفاصل را تسکین مى دهد.
بذر پاغازه
خواص درمانى: آن را بکوبید و ضماد کنید. اثر زخمهایى را که بر پوست مانده برطرف می سازد.
تذکر: خوردن آن انسان را عقیم مىکند و در زنان باردار باعث سقط جنین میگردد.
ریشه غاز یاقى
خواص درمانى: ۱- خوردن آن چشم و گوش را تیز و حساس مىکند، رنگ رخسار را درخشان مىنماید، عمر را طولانى مى کند، وزن بدن را کم و انسان را سبک مى سازد.
۲- اگر زن باردار موقع وضع حمل آن را بخورد براى کاهش درد و تسهیل زایمان و تسریع تولّد بچه نافع است.
۳- آب دمکرده آن را بنوشید. مدرّ و خنککننده و محلّل و قابض است، ترشح شیر را افزایش مىدهد، معده را تقویت مىکند، بیمارىهاى کلیه و قند و استقسقاء و سوزاک را درمان مى کند.
منبع: حاجى شریف، احمد، اسرار گیاهان دارویى، ۱جلد، حافظ نوین – تهران، چاپ: چهارم، ۱۳۸۶ ه.ش.
